1. Bank emisyjny — NBP, jako jedyny bank w Polsce, ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych i określania wielkości emisji, ponadto organizuje zasady obiegu pieniężnego i reguluje ilość pieniądza w obiegu.

2. Bank banków jest źródłem rezerwy kredytowej (kredytodawcą ostatniej instancji) dla innych banków, które w razie problemów z płynnością mogą wystąpić do NBP z wnioskiem o kredyt lombardowy lub redyskontowy. NBP sprawuje nadzór nad funkcjonowaniem banków komercyjnych, które mają obowiązek utrzymywania rezerw obowiązkowych na rachunku w banku centralnym, ponadto określa formy i organizuje rozliczenia pieniężne.

Mechanizmy regulujące ilość pieniądza w obiegu - instrumenty polityki pieniężnej NBP

Instrumentami, za pomocą których NBP realizuje politykę pieniężną, są: rezerwa obowiązkowa, operacje otwartego rynku, kredyty refinansowe i inne.

Rezerwa obowiązkowa to część środków pieniężnych (której wielkość zależy od stopy rezerw) przeliczonych na złote, które są zgromadzone na rachunkach bankowych (złotowych i dewizowych), środków uzyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez bank podlegających zwrotowi.

Stopa rezerw obowiązkowych to minimalna relacja, w jakiej banki mają obowiązek utrzymywać płynne rezerwy (składające się z gotówki w kasach banków i na rachunkach banków w NBP) w stosunku do ilości posiadanych środków określonych rezerwą obowiązkową. Wysokość stopy rezerwy obowiązkowej jest ustalana przez Radę Polityki Pieniężnej i może być zróżnicowana w zależności od okresu przechowywania środków pieniężnych oraz rodzaju waluty. W Polsce od dnia 28.02.2002 r. stopa rezerw obowiązkowych od wszystkich rodzajów wkładów wynosi 4,5%, a np. stopa rezerw obowiązkowych w Europejskim Banku Centralnym - tylko 2%.

Bank centralny przez zwiększanie lub zmniejszanie stopy rezerw obowiązkowych wpływa na wielkość akcji kredytowej banków komercyjnych. Dla banków komercyjnych rezerwa obowiązkowa zwiększa koszty prowadzonej działalności, ponieważ deponentom trzeba płacić odsetki, a kwota środków pieniężnych wynikająca ze stopy rezerw obowiązkowych jest zamrożona i nieoprocentowana (środki zgromadzone w ramach rezerwy na rachunku w NBP nie są oprocentowane), co uniemożliwia ich ulokowanie np. na rynku finansowym. Działanie rezerwy obowiązkowej działa, więc jak podatek, a koszty z tego wynikające są przerzucane na klientów banku w postaci wyższego oprocentowania kredytów.

Stopa rezerw obowiązkowych jako instrument realizacji polityki pieniężnej nie jest stosowana przez NBP do bieżącego regulowania płynności banków. W tym celu są wykorzystywane operacje otwartego rynku i kredyty refinansowe oraz inne instrumenty.